Dân tộc Việt Nam là một dân tộc hiếu học. Từ thời Bắc thuộc, mặc dù chưa có chữ viết, song dân tộc Việt Nam đã biết mượn chữ Hán và văn hóa Hán để học hành, mở mang trí tuệ. Nhờ học vấn mà ý thức Việt được củng cố, từ đó liên tục dấn thân, tổ chức các cuộc khởi nghĩa chống phong kiến phương Bắc.

Do không có chữ viết, giai đoạn đầu phải mượn chữ Hán và văn hóa Hán. Nho sĩ Việt học chữ Hán nhưng phát âm khác, âm Hán - Việt. Nhờ ý thức Việt mà các nho sĩ Việt đã mô phỏng chữ Hán, sáng tạo chữ Nôm, thể hiện tiếng Việt và củng cố ý thức độc lập tự chủ của dân tộc Việt.

Nhờ ý thức Việt, năm 1077, Lý Thường Kiệt đã tuyên bố trong bài thơ thần: “Nam quốc sơn hà Nam đế cư”. Nhờ ý thức Việt, năm 1428, Nguyễn Trãi viết Cáo Bình Ngô đã khẳng định: “Như nước Đại Việt ta từ trước/Vốn xưng nền văn hiến đã lâu/Núi sông bờ cõi đã chia/Phong tục Bắc Nam cũng khác/Từ Triệu, Đinh, Lý, Trần bao đời xây nền độc lập/Cùng Hán, Đường, Tống, Nguyên mỗi bên hùng cứ một phương/Tuy mạnh yếu có lúc khác nhau/Song hào kiệt thời nào cũng có…”.

Từ vương triều Trần về sau, trường học được mở khắp nơi. Ngoài Quốc tử giám do triều đình tổ chức, trường học mở ở cấp tỉnh, huyện và còn rất nhiều trường tư, do các thầy đồ mở ở nông thôn… Và trong những người được học hành, đỗ đạt, có không ít người xuất thân từ giới bình dân, cuộc sống lúc nhỏ nghèo khổ, nhưng rất ham học như: Mạc Đĩnh Chi, Lương Thế Vinh...

Tinh thần hiếu học của dân tộc, được cổ vũ bởi tư tưởng khuyến học của những bậc minh quân, đất nước và dân tộc Việt Nam phát triển mạnh mẽ bên cạnh đế quốc phong kiến Trung Hoa suốt gần một ngàn năm, kể từ khi chúng ta tái lập bờ cõi, năm 939. Mặc dù, các vương triều Trung Hoa lúc nào cũng muốn thôn tính, áp đặt sự thống trị, đô hộ lên đất nước ta, thông qua các cuộc chiến tranh xâm lược.

Nửa sau thế kỷ XIX, với chính sách ngu dân để cai trị, thực dân Pháp mở nhà tù nhiều hơn trường học. Nhờ tài lãnh đạo của Chủ tịch Hồ Chí Minh và Đảng Cộng sản Việt Nam, Cách mạng Tháng Tám 1945 thành công. Một phong trào bình dân học vụ nhằm xóa mù chữ quốc ngữ được phát động và tổ chức rộng rãi cả nước, nhất là vùng nông thôn, căn cứ cách mạng, kích thích mạnh mẽ tâm lý hiếu học của dân tộc. Phong trào đã được toàn dân hưởng ứng tích cực. Một lần nữa, tinh thần hiếu học của dân tộc Việt, được sự cổ vũ tư tưởng khuyến học của Chủ tịch Hồ Chí Minh: “Một dân tộc dốt là một dân tộc yếu”; “Tôi có một ham muốn, ham muốn tột bậc là làm sao cho nước ta được hoàn toàn độc lập, dân ta được hoàn toàn tự do, đồng bào ai cũng có cơm ăn, áo mặc, ai cũng được học hành”…
   Đến tháng 6-1950, phong trào bình dân học vụ đã giúp cho hơn 10 triệu người biết đọc, biết viết (dân số nước ta lúc đó khoảng 25 triệu), 10 tỉnh, 80 huyện, 1.424 xã đã thanh toán nạn mù chữ. Trên cơ sở đó, Quốc hội khóa I quyết định đẩy mạnh phong trào bổ túc văn hóa. Nhờ vậy mà dân trí Việt Nam, trí tuệ Việt Nam tăng nhanh hơn bao giờ hết. Đó là yếu tố rất quan trọng đưa cuộc kháng chiến chống Pháp của Nhân dân ta tới chiến thắng Điện Biên Phủ năm 1954 và kết thúc thắng lợi Chiến dịch Hồ Chí Minh ngày 30-4-1975 trong sự nghiệp chống Mỹ, cứu nước.

Từ một nước thuộc địa nửa phong kiến, 95% dân số mù chữ, thất học, chỉ sau không đầy nửa thế kỷ, dân tộc Việt Nam đã giành lấy độc lập cho đất nước, tự do cho mỗi người dân và đang vươn lên xây dựng một Tổ quốc Việt Nam XHCN dân chủ và giàu mạnh; trí tuệ Việt Nam đã vươn lên ngang tầm với thời đại. Đó là nhờ tài lãnh đạo, tổ chức của Bác Hồ và Đảng Cộng sản Việt Nam nhờ truyền thống bất khuất, truyền thống hiếu học quý báu của dân tộc.

Thế kỷ XXI, nhiều quốc gia tiến hành xây dựng một nền giáo dục mới theo hướng xã hội học tập. Đó là một xã hội mà mọi người dân, không phân biệt giàu nghèo, không phân biệt dân tộc, tôn giáo, thành phần đều có cơ hội học tập như nhau và học tập suốt đời. Mỗi người dân Việt Nam ngày nay cần phát huy truyền thống hiếu học, vượt mọi khó khăn để học tốt, đạt đỉnh cao trí tuệ. Qua đó, mà góp phần xây dựng một nước Việt Nam to đẹp hơn, đàng hoàng hơn như mong muốn của Bác Hồ../